इलाम जिल्लाको दक्षिणी भेग चुलाचुली कवि सुन्दर कुरूपकाे स्थाई ठेगाना । चुलाचुली पूर्वकाे सहर दमकभन्दा ८/९ किलाेमिटर नजिकै पर्छ । सहर नजिकै भए पनि आफैँमा याैटा अर्गानिक गाउँ । न पहाड न मधेश । यसो भनौँ कछाड । कविले पहाडलाई राम्ररी भोगेका छन् अर्थात् पहाडको पानी खान्छन् । मधेसलाई राम्ररी चिनेका छन् अर्थात् समथर जमिनमा खेतीकिसानी गर्छन् । खेतीकिसानीमा रमाउनु उनको पुख्यौँली लत होे । शिक्षण गर्नु, कविता लेख्नु उनको व्यक्तिगत लत । कविको बसोबास स्थल नजिकै छ सहर । सहरमै ठुलो महल बनाएर त्यहीँ बस्न सक्ने क्षमताका पनि हुन् तर अहँ गाउँलाई छोड्न सक्दैनन् र गाउँमै बस्छन् । गाउँमै रमाउँछन् । यिनै गाउँले कवि सुन्दर कुरूपको नेपाली काव्य बजारमा भेटिने गाउँकै प्रतिनिधित्व गर्न सक्ने कविता सङ्ग्रह हाे ‘पृथ्वीको आविष्कार’ ।
‘पृथ्वीको आविष्कार’ कविता सङ्ग्रहभित्र ३७ ओटा कविताहरू रहेका छन् । ‘आफ्नै मनसँग एक छिन्’ देखि ‘बाहुन बाजेको सम्झना’ सम्म । आकारका दृष्टिले सानो र चिटिक्क परेको यस सङ्ग्रहको शीर्षक/नामले नै यो एक वैचारिक कविता सङ्ग्रह हो भन्ने झल्को पाइन्छ । जसले देशको/विदेशको समसामयिक परिवेश, राजनैतिक अवस्था, सिमान्तकृत तथा पिछडिएको समुदायको आवाज, मुन्धुमी सुगन्ध, बैँशालु प्रेम आदि विविध विषयलाई उच्च ढङ्गबाट सम्बोधन गरेको छ । सङ्ग्रहलाई फरक फरक कोणबाट अध्ययन गर्ने पाठकहरूले यी विषयवस्तुहरूलाई मज्जाले उठाउन सक्छन् । कविले रोजेको/चित्रण गरेको अर्को कविताकाे सुगन्धित पाटो हो ग्रामीण परिवेश । सङ्ग्रह प्राय गाउँ नअटाएका कविताहरू छैनन् । गाउँ नै नअटाएका कवितामा पनि गाउँ सम्झन लायक बिम्ब र प्रतीकहरू कतै न कतै आएकै छन् ।
गाउँको आफ्नै परिचय हुन्छ । सहरसँग नमिल्दा आफ्नै केही कुराहरू हुन्छन्/छन्, जो सुन्दरका कविता भित्र पाइन्छ । जस्तो कि लेकबेँसी, पँधेरी, चौतारी, आगन, फराकिलो जमिन, परिचित मान्छे, बाँढेर खाने संस्कार, मेलापर्म आदि । जो सहरमा हुँदैनन् । कवि सुन्दरले आफ्नै नाम जस्तै गाउँका कविता लेख्छन् । गाउँका कविता लेख्छन् भन्नु नै उनको गाउँप्रतिको मोह हो । प्रेम हो । जीवन हो ।
कहिलेकाँही गाउँ छोडेर अर्को गाउँ/सहर पुगे पनि घाँस/भारी देख्ने बित्तिकै आफ्नै गाउँ र आमाको सम्झना गर्छन् कवि । जो पाठकले पनि सम्झन्छन् । उनी कवितामा लेख्छन्:
परपर कतै गाउँमा
जब देख्छु घाँसको भारी बोकेर
घर फर्किरहेको बृद्ध साँझ
खुब सम्झना आउँछ आमाहरूको । (पृ.१४)
कवि आफ्नै बाबु (बाउ) लाई सम्झंँदा खेतका आली, टाँकीका रुख, डोको नाम्लो, हलो जस्ता ग्रामीण बिम्बहरूलाई कवितामा उल्लेख गर्दछन् । यो बाबुप्रतिको माया मात्र होइन गाउँप्रतिको माया पनि हो । यिनै लोप बन्दै गरेका हाम्रा बाँच्ने आधारहरूलाई बाबु जत्तिकै सम्मान गर्दछन् । उनी बाबुसँग चेतना भेट्छन् । कला खोज्छन् । जीवनको संगीत सिक्छन् । बाउ नै आफैमा एक गाउँ हुन्। गाउँका बिम्ब हुन् र त कवितामा यसरी पोखिन्छन्
तपाईंलाई यो पनि मन पर्न सक्छ
लहरै खेतका आलीमा
तिमीले रोपेर छाडेका टाँकीका रुखहरू
बतास नाँच्ने तिम्रा सुसेली
तिमीले बुन्दै गरेका डोको नाम्लो हलो जोत्दै तिमीले कल्पना गरेको एउटा देश
साँच्चै बाउ,
तिमी त
एउटा चेतना
एउटा कला
एउटा विचार
एउटा गहिरो जीवनको सङ्गीत रहेछौ । (पृ.१८)
कवि प्रकृतिको सुन्दर क्रिडास्थल गाउँलाई मान्छन् । चराचुरुङ्गीहरूसँग, किराफट्याङ्ग्रासँग खेल्न मन पराउँछन् । कल्पनामा डुब्छन् । प्रकृतिसँग हराउनु र रमाउनुको आनन्द उनी गाउँमै भेट्छन् । प्रकृतिलाई मानविकृत गरी सन्देश प्रवाह गर्न खोज्नु कविको एउटा पक्ष हो भने अर्को पक्ष गाउँको प्रेम नै हो । त्यसैले कवि आफूले गाउँलाई नछोडिकन परदेशी चराहरूलाई मिठाइ किन्न सहर पठाउँछन् :
पुतलीसँग मौका कुरी खेल्थेँ
फट्याङ्ग्रा समातेर हलोजोती खेल्थेँ
बासबस्न आउने परदेशी चराका पखेटामा उनेर रहर
मिठाइ किन्न सहर पठाउँथेँ । (पृ.२२)
गाउँ सुन्दर मात्र छैन । गाउँका आफ्नै केही विवशताहरू छन् । बाध्यताहरू छन् । विकृतिहरू छन् । गाउँ प्रकृति मात्र नभएर मानव सभ्यता पनि हो । मानिसका असल र खराब पक्षहरू पनि छन् । कवि सुन्दर कुरूप गाउँभित्रको सुन्दर पक्ष र कुरूप पक्ष दुवैलाई आफ्ना कवितामा स्थान दिन्छन् । अनि कुरूप पक्षहरूलाई केलाएर उज्यालोको परिकल्पना गर्दछन् :
खरानी चोक जहाँ
जुवामा खरानी भएका
तन्नेरीहरू /देश प्रेमीहरू भेला हुन्छन्
दिनभर बाघ चाल खेल्छन्
सपना देख्छन् स्मार्ट गाउँको
र अन्त्यमा
व्यर्थै एकदिन बुढी भएको पश्चातापमा
मनमनै नमिठो गरी बिउँझने गर्दछन् । (पृ.३८)
कवि प्रेमिका/सोल्टिनीको पूर्व सम्झनामा डुब्छन् । भेट गर्दछन् । पूर्ववत् भलाकुसारी गर्दछन् । यात्रा सम्झन्छन् । जतिबेला त्यही गाउँका भीरपाखा, पेरुङ्गे बाटो, त्रिसाली मेला, पालामको भाका, तीन दोभाने जङ्गलको घाँसको भारी आदि थुप्रै कुराहरू सम्झन्छन् र पाठकलाई पनि आफ्नो प्रेम सम्झाउँदै गाउँमै पुर्याउँछन् । कहिले मिलन कहिले विछोडका कुरा गर्दछन् । विछोड भइसकेकी आफ्नी प्रेमीकासँग अझै आशा राखेर पृथ्वीको आविष्कार गर्ने कुरा गर्दछन् । पृथ्वीको आविष्कार पनि गाउँमै सम्भव देख्छन् ।
गाउँ भन्ने वित्तिकै भञ्ज्याङ, देउराली, चौतारी हाम्रो मानसपटलमा आउँछन् । हुन त गाउँ नदेख्नेहरू/नभोग्नेहरू पनि छन् । उनीहरूलाई लोभ लाग्न सक्ला । आश्चार्य लाग्न सक्ला, यी सबै कुरा गाउँमा हुन्छन् भन्ने सुनेर । कविले कवितामा देउराली, चौतारी लेख्न भुलेका छैनन् । हरेक कविता पूरै राख्न मन लाग्छ, तर समीक्षात्मक बाध्यताले अंशमात्र राख्न सकिन्छ । पङ्तिकारलाई पुरै अशं राख्न नपाउँदा पछुतो लागेको छ । त्यति प्रिय कविताहरू छन् सुन्दरका । केही पङ्क्ति हेरौँ:
कहाँ छौ साथी ?
भेटौ न कतै न कतै,
त्यो बाँस झ्याङ छेउको चौतारी
त्यो देउराली
या साँझहरू ओहोर दोहोर गरिरहने बाटाहरूमा । (पृ.९५)
सहरमा बस्नेहरूलाई गोठालो जानुको आनन्द के थाहा ? पिरती गाँसेपछि मात्र विभिन्न पार्क, चोभार, गोदावरी डुल्नेहरूलाई आफैँ पिरती गाँसिदिने पाखाहरूको कथा के थाहा ? कथित जातभन्दा माथि हुन्छ प्रेम, त्यहीँ छ जीवनको सुन्दर चित्र । जो गाउँमा छ भन्ने कुरा देखाउन आफू लिम्बु (प्रेमी) र बाहुनी (प्रेमिका) को प्रेम प्रसङ्गलाई गोठाले जीवनको चित्रण कवितामा गर्दछन् र गाउँलाई लेख्छन्:
म पनि तिमीलाई
काली, बाहुनी, नाकचुच्ची
यस्तै यस्तै भनेर जिस्क्याइ रहन्थेँ
कम्ती रमाइलो थिएन
हाम्रो त्यो गोठालो जाँदाको उन्मुक्त समयहरू (पृ.९७)
कवितामा ग्रामीण परिवेशका बिम्ब र प्रतीकहरूलाई कुशल ढङ्गबाट बुन्न सक्नु कवि सुन्दर कुरूपको एउटा महत्त्वपूर्ण विशेषता हो । गाउँमै जन्मिएका, गाउँमै हुर्किएका र एउटा गाउँले जीवन बाँच्दै गरेका यी कविले सहरलाई पनि नजिकैबाट चिनेका छन् । बुझेका छन् । त्यसैले त सहरमा बस्नेहरूलाई गाउँको लोभ देखाइरहन्छन् । गाउँमा बोलाइ रहन्छन् । जिस्क्याइ रहन्छन् । लेकबेँसी, खोल्सी, देउराली, पँधेरी, उकाली, ओराली, खेतबारी, पाखा, खोला, पहाडी परिवेश, डोकानाम्ला, जाँतो, ढिकी, थुन्चे, मानापाथी, पाली, आली, डबका, आँगन, दाम्लो, गोठ, संस्कार, वेशभूषा आदि चिनाइरहन्छन् । उनी साच्चिैकै गाउँले कवि हुन् । आँफैले पनि सङ्ग्रहभित्रको ‘आफ्ना कुरा’मा स्वीकारेका छन् – ‘गाउँमा जन्मिए, हुर्किँए । मेरा लागि लेखेर कहिल्यै नसकिने कविताको अर्को नाम हो गाउँ । किनकि गाउँमै बस्छिन् मेरी आमा । गाउँमै छन् उनले राेपेका आरुका बोटहरू । मेरा बालापनका स्मृतिहरू, मेरा सुख, दुःखहरू, मेरा दौतरी साथीहरू सबैसबै गाउँमै छन् । गाउँ माथि माथि पहाड, जङ्गलहरूलाई स्पर्श गर्दै उड्ने बादलका टुक्राहरू लाग्छ मैले नै लेख्ने बाँकी कविताका जलवाष्पहरू हुन्’ । सँधै गाउँ लेखिरहून् । पाठकले कवि सुन्दर कुरूपबाट गाउँ नै पढ्न पर्खिरहेका छन् ।
लेखक परिचय
विशेष गरी गजल र कविता लेखन तथा प्रस्तुतीकरणमा सशक्त भट्टराई समालोचनामा पनि उत्तिकै दख्खल राख्छन् । नेपाली भाषाको अध्ययन अध्ययापनमा पनि उनी सक्रिय रहेका छन् ।
