तारानाथ शर्मा : प्रखर समालोचकदेखि सरल लेखकको यात्रा

तारानाथ शर्मातारानाथ शर्मा

तारानाथ शर्मा –मैले करिब तीस वर्ष अघि भेट्दा  तारानाथ शर्मा ताना सर्माबाट तारानाथ शर्माको रुपमा पुन: फर्किसकेको थियो। प्रखरसमालोचक,  मार्क्सवादी चिन्तक,  फ्रिडियन उपन्यासकार- तारानाथ सरको पुरानो परिचय। र आक्रामक निबन्धकारबाट मिलनसार, शालिन र आदरणीय व्यक्तित्व,  सन्तुलित लेखक र अलिकति राजाबादी, अलिकति प्रजातंन्त्रबादी- नँया चिनारी तारानाथ सरको।उहाँ दुई जना छोराको बुबा, नियात्राकार; अनुवादक; विश्व साहित्यको  विद्यार्थी;  कवि; लचिलो समालोचक; गीतकार र  मिजासिलो  निबन्धकार- मैले भेटेको तारानाथ शर्मा। तारानाथ शर्मा

“मैले जे पाए त्यहि नै अनुबाद गर्नुपरे चाँहे मलाई मन लागोस या नलागोस किनकि यो नै मेरो कमाउने भाडो थियो,” तारानाथ शर्मा भन्छन् मैले २४ वर्ष अगाडी लिएको एक अन्तर्वातामा।

सन् १९५१मा दार्जिलिङबाट प्रकाशित हुने साहित्यिक पत्रिकामाएउटा आलोचनात्मक लेखलेखेर आफ्नो साहित्यिक जीवनको शुरुवात गर्नुभएको भएको तारानाथ  आफ्नो पहिचान बनाँउन निकै संघर्ष गर्नु पर्यो- कहिले बालकृष्ण समको चिसो चुलोलाई झुसिलोको डकार भने भने कहिले राजा महेन्द्रको कवितालाई चोरीको आरोप लगाए। पछि विनम्र साथ सम र समको कृति लेखेर समको तारिफ गर्न पछि परेनन्अनि राजा महेन्द्रको प्रसंशा गर्न पनि कन्जुसाई गरेनन्।

आफ्नो शुरुआती वर्षहरूमा मार्क्सवादी दर्शनबाट प्रभावित शर्मा आफ्नो साहित्यिक रचनाहरूमा निकै कठोर  थिए। यो कुरा उनको शुरुवाति दिनहरुको समालोचनामाझलकिन्छ। घोत्ल्याइँहरू र भानुभक्तदेखि तेस्रो आयामसम्म– यी दुई समालोचना पुस्तक कसैसंग नझुक्ने तारानाथ शर्माको प्रतिक हो।पश्चिमका केही महान साहित्यकाहरु त्यहि बेला लेखेको अर्को राम्रो पुस्तक हो।

“मेरो शुरुका वर्षहरूमा, म  अतिनै  उत्साहित थिए। मलाई जे लाग्यो त्यो लेख्न चाहन्थें। मेरो प्रारम्भिक आलोचनामा सौंदर्यबोधको कमी छ किनकि यो मेरो भावनाको प्रवाह हो। तर मेरो अहिलेको आलोचना त्यस्तो होइन, ”शर्मा भन्छन्।तारानाथ शर्मा

बनारसमै छात्रजीवन बिताइरहेको बेला शर्माले बालकृष्ण पोखरेल, चुडामणि रेग्मी,कोषराज रेग्मी, बल्लभमणि दहालहरूसँग मिलेरझर्रोवादी अभियान२०१३ सालमा सुरु गरे जुन अभियानलेनेपालीमासंस्कृत र अन्य भाषाहरू समावेश नगरी शुद्ध लेखनलाई जोड दिएको थियो।

यस आन्दोलनको प्रभाव उनको संग्रह जस्तै नमस्ते (वि.सं. २०१८), जमर्काहरू (वि.सं. २०२५) र जीवन छल (वि.सं. २०३०) मा देख्न सकिन्छ। यी निबन्धहरूमा उनी प्रगतिशील लेखक देखिन्छ। ऊ आफ्नो विचार व्यक्त गर्न इमान्दार र साहसी साबित भएको छ। तर उनीहरु सुरु गरेको आन्दोलन कालन्तरमा अस्तित्वविहिन  हुदै गए।

झर्रोवादी अभियानशुरु गरेको ४० वर्ष पछि मैले तारानाथ सरलाई सोधेको थिए किन यो आन्दोलनले निरन्तरता पाएन। उनी भन्छन्,“ विदेशमा भाषाविज्ञानको अध्ययन गरेपछि म यो निष्कर्षमा पुगें कि नेपाली भाषाले अन्य भाषाहरूबाट शब्दहरू लिनै पर्छ, अर्थात यदि तिनीहरू आवश्यक छ भने। तर यसको प्रयोग उपयुक्त ठाउँमा हुनुपर्दछ, “।

उनी  भन्छन् राल्फ लिलि टरनरले सन् १९३०मा नेपाली-अंग्रेजी शब्दकोश संकलनपछिचाँलिस हजार भन्दा बढी शब्दहरू नेपाली भाषामा समाहित भइसक्यो।

वि.सं. १९९१ असार ९ गते नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा जन्मिएको तारानाथ शर्माले दार्जिलिङबाट  प्रवेशिकासम्म शिक्षा हासिल गरे। उनका केही शिक्षकहरूमा परसमाणि प्रधान, सूर्यविक्रम ज्ञवाली र धरणीधर शर्मा जस्ता भाषा साहित्यको धुरन्धर थिए। उनको विलक्षण प्रतिभाबाट प्रभावित भइ पारसमणि प्रधानले भारतीमाउनको कृतिहरु प्रकाशित गरे। स्वर्गीय रूपनारायण सिन्हा, शिवकुमार राई, इन्द्र सुन्दस र लेखनाथ, देवकोटा र समले उनको साहित्यिक जीवनमा ठूलो प्रभाव पारे।

तारानाथ शर्माका शुरुका उपन्यासहरू कुनै खास क्षेत्रको वरिपरि घुम्छन्। उनी ओझेल पर्दा(वि.सं. २०२३) मा सुनकोसी क्षेत्रका जनताको जीवनमा हिंसाको नियमितता लिन्छन्। गुरुङयुवाको कथालाई केन्द्रित गर्दै शर्माको अर्को उपन्यास मेरो कथा (वि.सं.  २०२३) यसले कास्कीको भौगोलिक संरचनामा तिब्बतो बर्मन गुरुङ जातिको जीवनको बारेमा बताउँदछ। सुलीउपन्यासमा काठमाडौंका मध्यमवर्गीय न शहरी जीवनको बारेमा हो। पुस्तकले महिलाको मनोविज्ञान र चरित्रको विश्लेषण गर्ने कोशिश गर्दछ। वि.सं.  २०३० मा लेखिएको भए पनि, यसको विषयवस्तु अहिलेको प्रसंगमा प्रासंगिक छ। झझल्को (वि.सं. २०३५) र नेपाल देखी अमेरिकाका (वि.सं. २०४८) आफ्नो पुरानो परम्परा तोड्यो। यी उपन्यासहरूमा चरित्रहरू पनि देश बाहिर यात्रा गर्छन्।

वि.सं.  २०२६ सालमा शर्माले उनको प्रशंसित नियात्रा बेलाइततिर बरालिँदा-को लागि प्रतिष्ठित मदन पुरूस्कार प्राप्त गरे। उनको युवावस्थामा जोसका साथ लेखिएकोयो पुस्तक सम्भवतः नेपालको पहिलो पुस्तक हो जस्लेनियात्रा पाठकहरूलाई ठूलो संख्यामा आकर्षित गर्यो। शर्माको रोमान्टिकवाद यस पुस्तकमा झल्किन्छ।

पातल प्रवास– मा (वि.सं.  २०४२)संयुक्त राज्य अमेरिकामा उनको लगभग एक दशक लामो प्रवास भिजेको छ। शर्मा भन्छन्  उनका पछिल्ला पुस्तकहरू पहिलेका भन्दा शैली र विषयवस्तुमा बढी परिपक्व छन्। तर यस्मा युवा अवस्थाको तारानाथ शर्माको दमदार शेली र विषयवस्तुको कमि पाठकहरुले मासुस गरे।

तारानाथ शर्माको अर्को आयाम हो अंग्रेजी भाषामा राम्रोसँग लेख्ने क्षमता । यो उनको धेरै लेखन र अनुवादमा देखिन्छ। तारानाथ शर्मा

उनको अनुवादकिय क्षमता र अग्रेजी भाषाको दक्षता कलमस अफ फायर( लेखहरुको संग्रह)चाँदनी शाहले लेखेका कविताहरु अनुबाद, नासो (गुरु प्रसाद मैनालीका छोटो कथाहरू) र सुन्निमा (बीपी कोइरालाको उपन्यास)को नेपालीबाट अंग्रेजीमा अनुवाद गरेका यी पुस्तकहरू झल्किन्छ।

संयुक्त राज्य अमेरिकाको विस्कॉन्सिन-मैडिसन विश्वविद्यालयबाट भाषाविज्ञानका पीएचडी गरेका तारानाथ शर्माले नेपाल र विदेशमा भाषाविज्ञान, नेपाली संस्कृति र साहित्यहरू पढाउनु भयो।

“भारतमा जस्तै नेपाली लेखकहरूले लोकप्रिय नेपाली शब्दहरू अंग्रेजी लेखनमा प्रयोग गर्न खोज्नुपर्दछ। तर एक व्याकरण संरचनाको बारेमा सावधान हुनु पर्छ। छनौट गरिएको नेपाली शब्दहरू ध्यानपूर्वक प्रयोग गर्नुपर्दछ ताकि यसको वास्तविक अर्थ पाठकलाई बुझाउन सकोस्,” शर्मा भन्छन्।

तारानाथ शर्मा आफ्नो प्रखर अभिव्यक्तिको कारण बारम्बार विवादमा फसिरहे। मैले वि.सं.  २०५३ सालमा उनीसंग लिएको वार्तामाभनेका थिए उनी आफूलाई कुनै पनि विवादमा सामेल हुन चाहँदैनन् किनभने “नेपालीलाई स्वस्थ आलोचना पचाउन वास्तवमै गाह्रो पर्छ ।”

जस्तै परिस्थितिसंग पनि जुझ्न सक्ने क्षमता भएका शर्मालाई सधै भरि देशले तानिरह्यो। मैले वि.सं.  २०४८ सालमा सम्पादन गरेको आस्था पत्रिका उनले खेलाडीको तुलनामा साहित्यकारहरुको कदर र मुल्यांकन नभएको लेखेका छन्। सायद त्यो तितो सत्य पनि होला। खेलाडीहरुको नेतृत्व सबल भएकोले उनीहरुलाई सरकारले निकै सम्मान र कदर गरे तर तारानाथ जस्ता कैयन स्रष्ट्राहरु अहिले पनि विरामी परे वा दुःख पाए सहयोग गर्ने कुनै निकाय छैन।

मैले के लेख्ने ? शिर्षकमा तारानाथ सर लेख्नु हुन्छ, “ निकै दिन भइ सक्यो शरद भाई मलाई एउटा लेख मागेको मागेकै हुनुहुन्छ। मैले टार्दै आएको छु कहिले अचेल मलाई लेख्नै मन लाग्दैन भनेर, कहिले म विषयने पाउँदिन भनेर र कहिले चाँहि लेखेरै पनि केहि उपलब्धि छेन र यस समाजमा हुदैन पनि भनेर। लेखेर के के न गर्न सकिन्छ भन्ने थियो( र छदैछ पनि छन त!), तर यस समाजमा लेख्ने मान्छेको कुनै इज्जत छैन, मर्यादा छैन र, भने पनि हुन्छ, कुनै अस्तित्वै छैन। लेख्न छाडेर ढोका कुर्न पर्थियो, कुरिएन। लेख्न छाडेर लात र हात बजार्नु पर्थियो, बार्सेलोना त जान पाइन्थो, बजारिएन। हेर्नु होस् न, लेख्न छाडेर  अड्डा तिर नोकरी गर्नु पर्थियो, गरिएन।“

दुई बर्षसम्म उनले राइजिंग नेपालको प्रधान सम्पादक रुपमा काम गरेको बेला मैले पनि त्यँहा लेख्ने अवसर पाएका थिए। तातारानाथ शर्मातारानाथ शर्मारानाथ तारानाथ शर्माशर्मा